Cıvata, birbirine bağlanmak istenen parçaların üzerine delik açılarak ucuna somun takılarak sıkıştırılan bir bağlantı elemanıdır. Genellikle somun ile birlikte kullanılır.
Cıvatanın en çok kullanıldığı alanlar makine ve inşaat sektörüdür. Kelime kökü İtalyanca “Giaveta” sözcüğünden gelmekte olup, ilk kullanılışı M. Ö. 1. yüzyıla dayanmaktadır. Antik çağlarda silindirin üzerine tel sarılarak lehimlendi ve ilk dişli bağlantılar kullanılmaya başlandı. M.Ö. 250 yıllarında Arşimet vidası su taşımada kullanıldı. Gerçekte İskenderiyeli Heron tarafından M.Ö. 1. yüzyılda bulunmuş olan vida, o zamanlardan itibaren cerrahi aletlerde kullanıldı. Döküm tekniği ile üretim yapılıyordu. Avrupa'da 1400'lerde görülen cıvata, 1452-1519 yılları arasında Leonardo Da Vinci tarafından geliştirilmiştir. İlk tornavida kullanımı da 1700’lü yıllara rastlar. İngiltere'de 1797 yılında, Henry Maudslay (1771-1831) Amerika'da David Wilkinson 1798'de cıvata patenti almışlardır.
1850’li yıllarda sıcak dövme tekniği ile yapılan üretim 20.y.y’nın başından itibaren seri imalatın hayatımıza girmesiyle modern üretim teknolojisi olan soğuk dövme sistemine geçmiştir. Bu sistemle günümüzde, dakikada 200 – 300 adet parçaya kadar üretim yapılabilmektedir. Amacına göre birçok çeşit cıvata vardır. Bunların arasında en çok kullanılanları altı köşe başlı cıvatalar ve alyan başlı denilen cıvatalardır. Somun ve cıvataların dişleri (yiv) birbirine uygun olmalıdır. Farklı ölçeklerdeki somun ve cıvata bir bağlantıda kullanılamaz.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte yüzlerce cıvata ve vida çeşidi bulunduğu bir gerçektir. Cıvatalar, demir, çelik, pirinç, bronz, titanyum, bakır, aluminyum gibi maddelerden yapılmakta olup, makine ve inşaat sektöründe en çok demir - çelik alaşımı tipleri kullanılmaktadır.
Cıvata ve vida ayrımı
Sadece altı köşe başlıklı anahtarlarla açılıp kapanan bağlantı elemanlarına cıvata denmekte, bunun dışında kalan anahtar vb. aparatlar kullanılarak açılıp kapanan bağlantı elemanları ise genel anlamda "vida" adıyla anılmaktadır. Bir çok vida çeşidinde somun kullanılmaz. Bu tip vidalar, genellikle sivri uçlu olup, bağlantı yapılacak yeri önceden ya da anında delerek, tornavida, elektrikli matkap vb. aletler yardımıyla sabitlenir. Özel amaçlı üretilmiş, anahtar kullanılarak sıkıştırılan ya da gevşetilen vidalar olduğu gibi, tornavidayla sıkıştırılıp gevşetilen cıvatalar da bulunmaktadır.
Bağlantı elemanları ve ölçü birimleri
Cıvata ve vida dışında da çivi, perçin gibi bir çok bağlantı elemanı bulunmaktadır. Farklı kullanımlarına rastlansa da dünya standartlarında en yaygın İngiliz inç ve metrik ölçü birimi olmak üzere iki çeşit cıvata görülür. İnç sistem, bazı bölgelerde Whitworth adıyla anılıp, adı, İngiliz BSW ölçü standardına adını veren mühendis Joseph Whitworth'tan gelmektedir.
Metrik sistem tablosu
ISO metrik ölçü M1.6 M2 M2.5 M3 M4 M5 M6 M8 M10 M12 M16 M20 M24 M30 M36 M42 M48 M56 M64
Anahtar genişliği (mm) 3.2 4 5 5.5 7 8 10 13 17 19 24 30 36 46 55 65 75 85 95
ISO metrik ölçü M14 M18 M22 M27 M33 M39 M45 M52 M60 M68
Anahtar genişliği (mm) 22 27 32 41 50 60 70 80 90 100
Temel türleri
- 8,8 Kalite Metrik Civatalar (Din-931-933)
- 8,8 Kalite İnce Diş Çelik Civatalar (Din 960)
- 8,8 Kalite Unc-Unf Çelik Civatalar (Asa-B)
- 6,8 Kalite Civatalar
- 8,8 Bıçak Civatalar
- 8,8 Kanal Civatası
- Demir Civatalar (Din-933)
- Yuvarlakbaş Kasa Civatalar
- Havşabaş İmbus Civatalar (Din-7991)
- İmbus Civatalar (Din-912)
- Setskur Civatalar (Din-916)
Altıköşe somunlar, DIN 6915 ve UNI 5587. Soldan sağa: Kelebek somun, altıköşe, flanşlı, Altıköşe kaynak somunları
kaynak somun
Soldan sağa: Segman somunu, kare somun, T, kör tapa somun, fiberli somun, hisar somun
Somun, cıvata ile beraber kullanılan bir bağlantı elemanıdır. İki bağlantı elemanının dişeri arasındaki sürtünme gücünün etkisiyle ve civatanın hafif uzayarak iki parça arasında oluşan baskı sebebi ile parçaları bağlamaya yarayan elemanlardan içi delikli ve kılavuz çekilmiş olanına somun denir. Somun dişleri kullanıldığı ülke standartlarına göre metrik veya inç ölçülerinde olabilir. Ağırlıklı olarak çelikten yapılırlar. Dayanım sınıflarına göre 6, 8 veya 10 olarak adlandırılırlar. Anahtar ağız tipleri altıköşe veya kare olabildiği gibi farklı kullanım alanları için kelebek, T, kaynak tipi somunlar da bulunur.
Temel Somun Çeşitleri
- 6 Kalite Metrik Somunlar (Din 934)
- 8 Kalite Metrik Somunlar (Din 934)
- 10 Kalite Yüksek Dayanım Metrik Somunlar (Din 934)
- Metrik İnce Diş Somunlar
- UNF-UNC Çelik Somunlar (ASA-B)
- Ağaç Somun
- Altı Köşe Kesme Somunlar
- Fiberli Somunlar (Din 985)
- Kilitlemeli Somunlar (Din 980V)
- Flanşlı Somun (Din 6923)
- Kaynak Somunlar (Din 928-929)
- Kelebek Somunlar
- Kör Somunlar (din 758-898)
Standart metrik altıköşe somun ölçüleri
Altıköşe somun teknik resmi
Vida, esas itibarı ile, silindirik bir mil üzerine vida profili adı verilen diş şeklinin heliks eğrisi boyunca sarılması ile meydana gelir. Helis eğrisi, uzun dik kenarı, üzerine sarılacağı silindirin taban çevresine eşit olan bir dik üçgenin hipotenüsünün, silindir üzerine sarılışı sırasında oluşturduğu eğridir. Dik üçgenin kısa kenarı ise vidanın adımını göstermektedir ve helisin silindir yüzeyini bir defa dolanışındaki yükselme miktarı olarak tanımlanabilir.
Helisin silindir üzerine sarılma yönüne göre, sağ ve sol vidalar oluşur. Silindire sarılan helis birden fazla ise vida, helis sayısına göre iki, üç,...,ağızlı vida olarak adlandırılır.
Vida profilleri kullanım amacına göre tespit edilir:
- Üçgen Vida Profili: Bağlantılarda kullanılan vidalardır. Metrik, Whitworth, vb.
- Trapez ve Testere Profilli Vidalar: Hareket vidası olarak kullanılırlar.
- Yuvarlak Profilli Vidalar: Atmosferik etkilere maruz kalan ve sık sık sökülüp takılması gereken yerlerde kullanılırlar.
Ayrıca kafa yapılarına ve tornavida ağızlarına göre de vidaları çeşitlendirmek mümkündür:
(a) tava, (b) düğme ,(c) yuvarlak ,(d) hilal ,(e) düz ,(f) mercimek
(a) Düz, (b) Yıldız, (c) Artı, (d) Torks, (e) Altı köşe, (f) Robertson, (g) Üç-kanat, (h) Tork-ayarlı, (i) Vida Anahtarlı